Thị xã Hà Tiên có lịch sử hình thành và khai phá gần 300 trăm năm. Ngay từ khi Mạc Cửu đặt chân đến vùng đất này, ông đã không ngừng mở mang Hà Tiên thành một … xem thêm…thương cảng sầm uất. Không phải ngẫu nhiên mà Hà Tiên lại trở thành thành phố du lịch của tỉnh Kiên Giang. Sông núi, đền đài, những di tích lịch sử tại đây đã tạo những dấu ấn khó phai cho du khách phương xa.
Núi Bình San
Núi Bình San nằm cách trung tâm thị xã
Hà Tiên khoảng 1 km về hướng Tây Bắc. Ngọn núi vừa là điểm du lịch hấp dẫn, vừa
là nơi lưu lại vết tích của Mạc gia. Đúng như tên gọi “Bình San điệp thúy”, núi Bình San tựa như một tấm bình phong vững
chãi, cây cối xanh tốt bốn mùa.
Từ trên đỉnh núi có thể thấy toàn cảnh
Hà Tiên đẹp như tranh. Nhìn về phía Bắc là núi Pháo Đài, Bãi Cầu với những khu
đô thị lấn biển. Quay về phía Nam
có núi Thạch Động và thắng cảnh mũi Nai. Ngó về hướng Đông là cửa biển Đông Hồ
với những ngôi nhà khang trang, chạy dọc hai bên bờ. Trên đỉnh núi Bình San còn
lưu lại vết tích nền Xuyên Sơn và nền Xã Tắc. Tục truyền vào thời Mạc Thiên
Tích, hàng năm cứ đến ngày 9 tháng Giêng là diễn ra lễ tế trời, thần sông núi tại
nền Xuyên Sơn và tế chiến sỹ trận vong tại nền Xã Tắc.
Núi Tô Châu
Núi Tô Châu nằm ở phía Tây
của đầm Đông Hồ, gồm ngọn Đại Tô Châu và Tiểu Tô Châu. Không phải là bức tranh
phong cảnh hoàn mỹ như núi Bình San, núi Tô Châu như một cô thôn nữ với vẻ đẹp dịu
dàng, đằm thắm nhưng ẩn chứa nét duyên thầm khiến bao người say mê. Trên là núi
Tô Châu, dưới là đầm Đông Hồ xanh một màu lục biếc. Một bức tranh sơn thủy hữu
tình đẹp tuyệt ở Hà Tiên!
Trên núi người dân trồng tiêu và các loại cây ăn trái cho trái ngọt quanh năm. Từ đỉnh Tô Châu có thể quan sát toàn cảnh Hà
Tiên, sông Giang Thành và xa hơn nữa là khu vực Thất Sơn của An Giang.
Đầm nước mặn Đông Hồ
Từ bến đò Cừ Đứt, nằm
trên đường Đông Hồ di chuyển bằng tàu nhỏ hoặc vỏ máy là đến được đầm nước mặn
Đông Hồ. Hải trình kéo dài gần 10 km, mất khoảng 20 phút là vào đến khu vực có
dân cư sinh sống. Cho đến nay, đường thủy vẫn là con đường duy nhất để du khách
và người dân địa phương vào được đầm Đông Hồ.
Điều kiện tự nhiên tại đầm còn hoang sơ, tách
biệt hẳn với cuộc sống hiện đại. Thế nên, loại hình du lịch sinh thái tại đây
được ưa chuộng. Du khách tự thuê mướn phương tiện thủy để vào
đầm, còn nếu không thì có thể khám phá cảnh đẹp đầm Đông Hồ trên những
chuyến du thuyền.
Bên cạnh tiềm năng du lịch, đầm Đông Hồ còn có giá
trị sinh học cao. Với hệ sinh thái động thực vật đa dạng và độc đáo, đầm Đông Hồ
là một điểm nhấn quan trọng trong hệ thống đầm phá ven biển Việt Nam.
Hệ thống rừng ngập mặn với
hơn 25 loài cây tạo thành vành đai xanh ngăn lũ, đóng trò quan trọng trong việc
mở rộng đất liền và bảo vệ đê biển. Điều kiện tự nhiên hoang sơ, nguồn thức ăn
dồi dào đã tạo môi trường sống cho nhiều loài động vật, đặc biệt là chim di
trú.
Quần thể lăng dòng họ Mạc gia
Phần
lăng mộ Mạc Cửu nằm giữa những bức tường kiên cố, các bậc thềm cẩn đá xanh do
các nhà buôn Trung Hoa thời bấy giờ chở từ Quảng Tây sang tặng. Ngôi mộ Mạc Cửu
có hình bán nguyệt khoét sâu vào núi, có hình dáng như một con trâu đang nằm, gọi
là thế tọa ngưu.Đi
xuống những bậc thềm rêu phong là đến mộ phần của gia đình và tướng tá họ Mạc. Gần
40 ngôi mộ bố trí từ trên xuống theo thứ bậc và công lao. Phía dưới lăng Mạc Cửu
là
mộ bà Nguyễn Thị Hiếu Túc, vợ Mạc Thiên Tích bên trái, mộ Mạc Tử Hoàng
bên phải rồi đến mộ Mạc Thiên Tích chính giữa, giống như mộ cha nhưng bài trí
khiêm nhường hơn. Nếu như Mạc Cửu có công khai phá đất Hà Tiên thì các con cháu
của ông đã mở mang và phát triển Hà Tiên. Đặc biệt Mạc Thiên Tích là người mở
ra Tao đàn Chiêu Anh Các, góp sức phát triển văn đàn thi ca Việt Nam.
Núi Pháo Đài
Ngoài ngọn núi Đèn ở phường Pháo Đài còn có
núi Kim Dự nằm về phía Tây Bắc. Vào năm 1831, nhà Nguyễn cho xây dựng một khu
pháo đài trên núi này. Vì thế ngọn núi này còn có tên là núi Pháo Đài. Sau này
cũng được dùng để đặt tên cho phường Pháo Đài.
Trên nền đất của khu pháo đài xưa bây giờ là
một tòa nhà kiến trúc bề thế. Đó chính là khách sạn Pháo Đài với hệ thống phòng
nghỉ tiện nghi và bể bơi hiện đại. Từ trên đỉnh núi Pháo Đài có thể vừa thưởng
thức cà phê vừa ngắm cảnh toàn cảnh thị xã Hà Tiên. Những khu đô thị sầm uất nằm
trải dài trên bờ đầm Đông Hồ. Phía xa là cầu Tô Châu và những dãy núi trùng điệp,
nối tiếp nhau.
Thiên nhiên trên ngọn núi Pháo Đài vẫn còn hoang sơ. Thảm
thực vật trên núi xanh tốt suốt bốn mùa. Đến với núi Đèn, du khách tự do tham
quan những vườn cây ăn trái, vườn tiêu đang mùa cho trái.
Đền thờ Mạc Cửu
Từ
chân núi Bình San chạy theo con đường nhựa chừng 5km sẽ gặp đền thờ Mạc Cửu, còn
gọi là Trung Nghĩa từ hay miếu ông Lịnh. Đền thờ này do Mạc Thiên Tích thiết kế,
xây dựng từ năm 1735 đến 1739 hoàn thành. Mặt tiền đền quay về hướng Đông, lưng tựa
vào vách núi hình vòng cung vững chãi, bên trái là núi Bát Giác, bên phải là Đại
Kim Dự.
Bên
trong đền thờ có một khoảng sân rộng, tạo không gian cho khách hành hương trong
và ngoài tỉnh đến chiêm bái. Nằm bên phải đền thờ là nhà tiền
hiền thờ những người trước ông Mạc Cửu đã đến Hà Tiên, bên trái là nhà hậu hiền
thờ những người đến sau ông. Tại
chánh điện có biển thờ đề bốn chữ “Khai
trấn trụ quốc” ghi nhận công lao mở mang bờ cõi phía Nam của dòng họ Mạc. Vào
ngày 26 đến 27 tháng 5 Âm lịch hàng năm, tại đền thờ diễn ra Lễ giỗ Mạc Cửu.
Trước cửa đền là những ao
sen. Theo những người cao tuổi ở Bình San kể lại Mạc Cửu đã cho đào 3 ao nước ngọt để phục vụ nhu
cầu sinh hoạt của người dân. Sau này, khi sông Gianh Thành được nối liền với
kinh Vĩnh Tế, mang nước từ sông Hậu về.
Những ao nước ngọt bị bỏ hoang, làm chỗ cho sen, súng mọc lên như ngày
nay.
Nhà lưu niệm thi sĩ Đông Hồ và Mộng Tuyết
Mắt xích quan trọng làm nên nét đẹp và sự nên thơ cho Hà
Tiên là hoạt động văn chương – thi ca với hai nhà thơ lớn, tiêu biểu cho phong trào Thơ mới ở miền
Nam
là Đông Hồ và Mộng Tuyết. Nhà lưu niệm của đôi thi sĩ này nằm gần đầm Đông Hồ, trưng bày kỉ vật và những tác phẩm văn chương để đời.
Đông Hồ – Mộng Tuyết và câu chuyện tình kéo dài
hơn nửa thế kỷ, đẹp tựa một câu chuyện huyền thoại. Nhà thơ Huy Cận từng nói: “Trăm năm đằm thắm dòng thơ Việt Mộng Tuyết, Đông
Hồ quý hiếm thay…”.
Huyền sử đẹp của đôi bạn thơ, đôi uyên ương hồ điệp này đã
trở thành câu chuyện mở đầu của nhiều buổi đàm đạo thơ văn, trà dư tửu hậu của
những bậc cao niên.
“ Là một
bài thơ, một quả tim
Là ánh hồng non, là gió lướt
Là hoa xuân thắm, bóng trăng đêm ”
Di tích nhà tù Hà Tiên
Hòa cùng nét đẹp của cảnh sắc thiên nhiên và
nghệ thuật, con người vùng đất Hà Tiên cũng ánh lên những nét đẹp trong chiến đấu
và sản xuất.
Vết tích chiến tranh vẫn còn lưu lại ở nhà tù
Hà Tiên đặt tại trung tâm phường Đông Hồ. Nơi đây là chứng nhân lịch sử cho sự
tàn khốc của thực dân Pháp đối với những người dân thuộc địa. Chính trong cảnh
khắc nghiệt tù đày, ý thức đấu tranh chính trị dâng cao. Vào tháng 5 năm 1930, chi
bộ Đảng cộng sản Hà Tiên đã ra đời.
Năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, quản tù Nguyễn
Văn Lợi đã mở ngục cho gần 500 tù nhân ra ngoài. Trong đó có những người là những
hạt giống cách mạng cho phong trào đấu tranh ở Hà Tiên sau này.
Bãi biển Mũi Nai
Về thăm Mũi Nai, du khách còn được nghe câu
chuyện hấp dẫn về chú nai thần. Truyền thuyết kể
rằng thuở xa xưa, vùng đất này là cõi mênh mông. Có một chú nai con thuộc giống
nai thần hay ra bờ biển uống nước. Một hôm nọ, do say mê ngắm cảnh đẹp đất trời
nên không kịp trở về rừng. Biển cuộn trào từng lớp sóng dữ, chú nai hoá thành
đá bên mép biển khơi. Ngày nay, từ
trên đỉnh núi Tà Pang nhìn xuống có thể trông thấy mỏm núi mang hình chú nai con đang uống
nước.
Bãi biển Mũi Nai gồm khu bãi
trước và khu bãi sau. Bãi tắm không rộng nhưng lại êm đềm, thoai thoải, ít sóng
lớn nên rất thích hợp cho du lịch gia đình có trẻ nhỏ đi cùng. Ngồi trên bờ du
khách có thể ngắm toàn cảnh mặt trời lặn trên biển.
Sau
khi lăn ngụp thỏa thích trong làn nước biển trong mát, du khách có thể tự tay
chọn lựa hải sản để chế biến tại chỗ. Còn gì thích thú hơn khi được thưởng thức
hải sản tươi ngon giữa không gian biển trời bát ngát, hữu tình. 
Chùa Phù Dung
Hai
hàng cây ngọc lan tỏa bóng mát hai bên đường dẫn lên chùa. Những ngày hoa nở
tỏa hương thanh khiết trong không gian u tịch, vẳng tiếng chuông chùa.
Theo
sách Đại Nam Nhất thống chí, chùa Phù Dung ban đầu có tên gọi là Phù Cừ được
xây dựng vào năm Thiệu Trị thứ 6, sau vì kỵ húy nên đổi tên thành chùa Phù
Dung.
Ngôi
chùa đã sập hoàn toàn khi quân Xiêm tấn công Hà Tiên. Chùa Phù Dung ngày nay
được xây trên nền đất cao với nhiều bậc cấp bằng đá xanh. Tương truyền chùa là
nơi Mạc Thiên Tích xây dựng để thứ thiếp Phù Cừ tu hành. Nữ thi sĩ Mộng Tuyết viết
thiên tiểu thuyết “Nàng Ái Cơ trong chậu
úp” và soạn giả Kiên Giang Hà Huy Hà sáng tác vở cài lương “Áo cưới trước cổng chùa” xuất phát từ
câu chuyện tình của Mạc Thiên Tích và nàng Phù Cừ.
Hà Tiên mang trong mình những nét yên bình, trầm mặc của một vùng đất huyền thoại lẫn sự sôi động, hiện đại của một thị xã sầm uất.
Mỗi ngọn núi, dòng sông, mỗi khu đền đài, lăng mộ nơi đây đều lưu lại vết tích thời khai mở của dòng họ Mạc.
Những địa danh ấy tồn tại mãnh liệt cùng thời gian, như một lời nhắc nhở cho người dân Hà Tiên phải luôn ghi nhớ và ra sức dựng xây quê hương xứng đáng với công lao mở cõi của người xưa.
